Siết chuyển giá: Chống thất thoát thuế xuyên quốc gia

Đây là nguyên nhân khiến ngân sách bị thất thoát và môi trường đầu tư méo mó. Trong khi dòng vốn ngoại vẫn được kỳ vọng là động lực tăng trưởng, thì việc nhiều doanh nghiệp báo lỗ kéo dài nhưng liên tục mở rộng quy mô đầu tư đang đặt ra dấu hỏi lớn về tính minh bạch. Nếu không sớm hoàn thiện khung pháp lý và tăng cường năng lực thực thi, chuyển giá sẽ tiếp tục là lỗ hổng làm “chảy máu” ngân sách, làm suy giảm niềm tin vào môi trường đầu tư công bằng và bền vững.

Kịch bản chuyển giá - mối đe dọa tiềm tàng

Theo các chuyên gia kinh tế, khi Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng vào chuỗi cung ứng toàn cầu, các doanh nghiệp có giao dịch liên kết với công ty mẹ ở nước ngoài thường lợi dụng chênh lệch giá cả, phí dịch vụ, bản quyền để khai báo sai lệch nhằm tối thiểu hóa lợi nhuận chịu thuế nội địa. Trong nhiều báo cáo, Bộ Tài chính và Cục Thuế đều chỉ rõ, có nhiều doanh nghiệp FDI tồn tại hiện tượng “lỗ giả, lãi thật”, gây thất thu thuế thu nhập doanh nghiệp và làm méo mó cạnh tranh giữa doanh nghiệp nội địa và nhà đầu tư nước ngoài.

Thực tế cho thấy, tỷ lệ doanh nghiệp FDI báo lỗ gần đây rất đáng chú ý, bởi có sự không tương xứng với mức đầu tư và doanh thu ngày càng tăng. Điều này cho thấy rõ thách thức chuyển giá đang đe dọa nguồn thu ngân sách và làm xói mòn lợi ích kinh tế quốc gia.

Đầu năm 2025, Bộ Tài chính công bố dữ liệu tài chính năm 2023 cho thấy, trong 28.918 doanh nghiệp FDI có báo cáo đầy đủ, có tới 16.292 đơn vị báo lỗ, chiếm 56 %, tăng 21,2% so với năm trước. Số doanh nghiệp bị lỗ lũy kế lên đến 18.140, tăng 15%. Hơn nữa, có 5.091 doanh nghiệp lỗ âm vốn chủ sở hữu, tăng 15,2% so với năm trước. Tổng giá trị lỗ lũy kế đến cuối năm 2023 ước khoảng 908.000 tỷ đồng, trong khi lợi nhuận sau thuế của khối FDI giảm 16%; bất chấp tổng tài sản tăng 6,8% lên gần 9.957.000 tỷ đồng, vốn chủ sở hữu vẫn gia tăng đáng kể. Nghịch lý này đặt ra nghi vấn về hành vi khai khống chi phí từ công ty mẹ nhằm trốn thuế.

Trong khi đó, thông tin từ Cục Thuế (Bộ Tài chính), trong năm 2024, ngành thuế thanh tra 919 doanh nghiệp liên kết, truy thu 998,33 tỷ đồng, giảm lỗ 4.018 tỷ đồng, tăng thu nhập chịu thuế 4.087 tỷ đồng trong nhóm FDI - các con số này cho thấy hiệu quả bước đầu trong đánh bật chiêu trò chuyển giá.

Đánh giá về vấn đề này, chuyên gia kinh tế Nguyễn Trí Hiếu cho biết, hành vi chuyển giá trong khối doanh nghiệp FDI không chỉ là một “lỗ hổng thuế” mà còn là vấn đề mang tính hệ thống, gây thất thoát lớn cho ngân sách quốc gia. Nhiều doanh nghiệp FDI báo lỗ kéo dài trong nhiều năm liền, nhưng vẫn liên tục mở rộng quy mô đầu tư, tuyển dụng và gia tăng xuất khẩu - một nghịch lý mà chỉ có thể lý giải bằng hành vi chuyển giá.

Việt Nam đang đối mặt với thách thức Làm sao vừa giữ chân vốn FDI, vừa bịt “lỗ hổng vàng” mang tên chuyển giá

Trước tình hình đó, TS Nguyễn Trí Hiếu nhấn mạnh, nếu Việt Nam không nhanh chóng siết lại cơ chế giám sát giá giao dịch liên kết, đồng thời tăng cường chia sẻ dữ liệu thuế xuyên biên giới với các nước đối tác thì nguy cơ bị "móc túi" từ bên trong sẽ ngày càng trầm trọng. "Chuyển giá chính là con đường tinh vi để lợi nhuận chạy lòng vòng, trốn khỏi quốc gia nơi thực sự tạo ra giá trị. Việt Nam cần có hệ thống định giá chuyển giao chuẩn mực quốc tế và lực lượng thanh tra đủ mạnh để truy dấu những giao dịch bất thường", ông Hiếu khuyến nghị. Ông cũng ủng hộ việc công khai danh sách các doanh nghiệp FDI có rủi ro cao về chuyển giá để tạo sức ép dư luận và tăng tính răn đe trong thực thi pháp luật.

Siết chặt chuyển giá ngay từ khâu đầu tư

Trước thực trạng chuyển giá ngày càng tinh vi trong khu vực doanh nghiệp FDI, Cục Thuế và Bộ Tài chính đã triển khai nhiều biện pháp mạnh nhằm ngăn chặn hành vi này, bảo vệ nguồn thu ngân sách. Theo đó, hoạt động thanh tra chuyên sâu với doanh nghiệp có giao dịch liên kết đã được siết chặt hơn kể từ khi Thông tư 49/2024/TT-BTC có hiệu lực. Các doanh nghiệp được hoàn thuế lớn, có nợ thuế cao hoặc giao dịch liên kết bất thường đều bị đưa vào diện kiểm soát trọng điểm. Cơ quan thuế ưu tiên rà soát các ngành dễ xảy ra chuyển giá như sản xuất linh kiện, thiết bị điện tử, dịch vụ logistics và chuyển giao tài sản vô hình.

Đặc biệt, công tác thanh tra, kiểm tra thuế được đẩy mạnh trên diện rộng. Trong 5 tháng đầu năm 2025, toàn ngành thuế đã thực hiện 15.848 cuộc thanh tra, kiểm tra, qua đó kiến nghị xử lý tài chính lên tới 20.490 tỷ đồng - tăng 142% so với cùng kỳ năm trước. Trong đó, số thuế truy thu, truy hoàn và xử phạt là 5.632 tỷ đồng; giảm lỗ gần 14.000 tỷ đồng.

Đáng chú ý, không chỉ dừng lại ở thanh tra hậu kiểm, ngành thuế cũng tập trung xây dựng hệ thống giám sát từ đầu thông qua liên thông dữ liệu và quản lý rủi ro. Theo đó, dữ liệu từ Hải quan, ngành Giao thông vận tải và các cơ quan cấp phép đầu tư được kết nối với hệ thống quản lý thuế nhằm phát hiện dấu hiệu chuyển giá ngay từ khi dự án FDI vừa khởi động. Các địa phương trọng điểm như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh được yêu cầu đi đầu trong ứng dụng công nghệ phân tích rủi ro để kiểm soát giao dịch liên kết.

Công nghệ và hợp tác quốc tế - Mũi nhọn siết chuyển giá

Trong bối cảnh hành vi chuyển giá ngày càng tinh vi, ngành thuế Việt Nam đang đẩy mạnh ứng dụng công nghệ và mở rộng hợp tác quốc tế như những mũi nhọn chiến lược nhằm ngăn chặn thất thu ngân sách.

Trọng tâm hiện nay là khai thác triệt để các công cụ phân tích dữ liệu lớn (Big Data) và trí tuệ nhân tạo (AI). Hệ thống giám sát mới được Tổng cục Thuế triển khai cho phép phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường trong giao dịch liên kết, giá chuyển nhượng và lợi nhuận không hợp lý giữa các công ty con - công ty mẹ xuyên quốc gia. Các mô hình phân tích rủi ro giúp phân loại doanh nghiệp có nguy cơ cao về chuyển giá, từ đó tập trung kiểm tra mục tiêu, giảm thiểu lãng phí nguồn lực và thời gian.

Đồng thời, việc thu thập dữ liệu hóa đơn điện tử từ nền tảng thương mại điện tử và máy tính tiền thông minh đang là bước quan trọng trong chuẩn hóa cơ sở dữ liệu về doanh thu của hộ kinh doanh và doanh nghiệp nhỏ - vốn là nhóm dễ bị bỏ sót trong chuỗi kiểm soát giá chuyển nhượng.

Ở cấp độ toàn cầu, Việt Nam đã tham gia Công ước đa phương chống xói mòn cơ sở thuế và chuyển lợi nhuận (MLI) từ tháng 2/2022 - tạo nền tảng pháp lý để siết hành vi chuyển giá xuyên biên giới. Bộ Tài chính cũng đang thúc đẩy quy định đối chiếu báo cáo giao dịch liên kết giữa doanh nghiệp Việt Nam và công ty mẹ ở nước ngoài. Đây là bước đi quan trọng nhằm bóc tách giao dịch thật - ảo, ngăn chặn chiêu bài chuyển lợi nhuận sang các “thiên đường thuế” nhằm trốn thuế tại Việt Nam.

Chuyển giá sẽ không còn là "miếng bánh miễn thuế" nếu chúng ta hành động quyết liệt, có hệ thống. Siết chuyển giá không chỉ bảo vệ ngân sách mà còn khẳng định quyết tâm xây dựng môi trường đầu tư minh bạch, công bằng./.