Tăng thuế thuốc lá: Giải pháp kép cho sức khỏe và ngân sách quốc gia

Mỗi lần về quê, tôi lại thấy một hình ảnh quen thuộc: dáng người đàn ông khắc khổ trong chiếc áo bạc màu, lặng lẽ ngồi trước hiên nhà. Bàn tay chai sạn mân mê điếu thuốc lá, rồi châm lửa rít một hơi dài. Có khi trong túi họ chẳng có nổi 50.000 đồng, nhưng vẫn sẵn sàng dành ra 10.000 để hút thuốc mỗi ngày. Hút một cách thản nhiên, như thói quen, như ăn cơm uống nước.

Không khó hiểu khi Việt Nam nằm trong nhóm có giá thuốc lá rẻ nhất khu vực. Và cũng không khó để hiểu vì sao 15,6 triệu người Việt đang hút thuốc, và phần lớn trong số đó là người thu nhập thấp, lao động phổ thông, thậm chí học sinh, sinh viên.

Giá rẻ, dễ mua, dễ nghiện

Một thanh niên mới ra trường chia sẻ với tôi: “Mỗi lần stres đi làm, tôi lại rít một hơi, 8.000 đồng một bao, rẻ quá, nghiện lúc nào không biết”. Đó không phải là câu chuyện của riêng ai, mà là thực tế đang xảy ra ở các khu công nghiệp, ký túc xá, bến xe, bãi công trình...

Ở góc độ chính sách thuế, thuốc lá đang là một “vùng trũng” đáng lo ngại trong hệ thống thuế tiêu thụ đặc biệt tại Việt Nam. Dù đã được điều chỉnh nhiều lần, mức thuế hiện hành vẫn còn thấp hơn nhiều so với khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và các nước trong khu vực.

Điều này lý giải vì sao giá thuốc lá ở Việt Nam thuộc nhóm rẻ nhất châu Á, chỉ khoảng 7.000 – 10.000 đồng/bao. Với mức giá này, việc một học sinh phổ thông hay một công nhân lương 5 triệu đồng vẫn có thể mua thuốc hút mỗi ngày không phải điều lạ lẫm. Và cũng chính vì thế, 15,6 triệu người hút thuốc, trong đó không ít là người thuộc nhóm thu nhập thấp, trẻ vị thành niên.

Ông Đặng Khắc Lợi, Phó Cục trưởng Cục Báo chí, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch

Tại hội thảo cung cấp thông tin về phòng chống tác hại của thuốc lá với chủ đề "Thuế thuốc lá và phát triển bền vững" , Ông Đặng Khắc Lợi - Phó Cục trưởng Cục Báo chí (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) cho biết, thuốc lá đang tạo ra gánh nặng lớn đối với hệ thống y tế và nền kinh tế quốc gia. Chi phí y tế và tổn thất kinh tế liên quan đến thuốc lá ước tính khoảng 108.000 tỷ đồng mỗi năm, tương đương 1,1% GDP.

"Đây là mối đe dọa đối với sự phát triển kinh tế và xã hội của đất nước", ông Lợi nhấn mạnh.

Tiếp nối những cảnh báo về sức khỏe, bác sĩ Nguyễn Tuấn Lâm - đại diện WHO tại Việt Nam khẳng định thuốc lá là nguyên nhân hàng đầu dẫn đến bệnh tật và tử vong sớm. Không dừng lại ở đó, thuốc lá còn là căn nguyên của 20 loại ung thư khác nhau, cùng các bệnh tim mạch nguy hiểm như nhồi máu cơ tim, tai biến mạch máu não, đồng thời gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe sinh sản và giống nòi. 

Đáng chú ý, một trong những nguyên nhân sâu xa của tình trạng này nằm ở chính sách thuế thuốc lá hiện hành. Mức thuế tại Việt Nam chỉ chiếm 36% giá bán lẻ, một con số quá thấp so với mức trung bình 59% của các quốc gia có thu nhập tương đương, và đáng buồn hơn, thuộc nhóm thấp nhất trong khu vực ASEAN, thua xa các nước như Thái Lan (78,6%), Philippines (71,3%) hay Singapore (67,5%).

“Tăng thuế thuốc lá là biện pháp cùng thắng, “thắng cho y tế công cộng và thắng cho nguồn thu ngân sách từ thuế”. Tăng thuế ở mức cao tối ưu nhất có thể, nhưng không dưới 5000 đồng/bao vào năm 2026 và theo lộ trình để đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2030 (áp thêm vào mức thuế theo tỷ lệ hiện tại)” – bác sĩ Nguyễn Tuấn Lâm đề cập.

Giải pháp kép cho sức khỏe và ngân sách quốc gia

Theo TS. Angela Pratt - Trưởng đại diện Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tại Việt Nam, Việt Nam đang đứng trước những quyết định quan trọng để bảo vệ người dân khỏi những tác hại của việc sử dụng thuốc lá. WHO khuyến nghị Việt Nam nên áp dụng một hệ thống thuế tiêu thụ đặc biệt hỗn hợp với thuốc lá, bằng cách bổ sung thuế tuyệt đối thêm vào mức thuế theo tỷ lệ hiện có. Mức thuế tuyệt đối nên được áp ở mức khởi điểm 5.000 đồng/bao thuốc vào năm 2026 và tăng dần đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2030, bên cạnh mức thuế tỷ lệ hiện hành, để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

“Mức thuế cao sẽ khuyến khích những người hút thuốc bỏ thuốc và ngăn cản những người trẻ tuổi bắt đầu hút thuốc. Thuế thuốc lá giống như một loại vắc xin – bằng cách ngăn cản những người trẻ tuổi bắt đầu hút thuốc, họ sẽ được bảo vệ suốt đời khỏi các nguy cơ về sức khỏe do thuốc lá gây ra. Nói cách khác, tăng thuế thuốc lá là đầu tư cho tương lai” - TS. Angela Pratt khẳng định.

“Mức tăng thuế càng cao thì tác động tích cực tới sức khỏe càng lớn, càng tạo ra nhiều doanh thu thuế để tái đầu tư vào các ưu tiên của Chính phủ để thúc đẩy phát triển bền vững. Cụ thể, WHO khuyến nghị là ngoài mức thuế tỷ lệ hiện tại 75% giá xuất xưởng, cần áp thuế tuyệt đối theo lộ trình để đạt mức 15.000 đồng một bao thuốc vào năm 2030” - Trưởng đại diện WHO khẳng định.

Liên quan tới vấn đề này, bà Đinh Thị Thu Thủy - Phó Vụ Trưởng Vụ Pháp chế, Bộ Y tế, để đạt được mục tiêu giảm tỷ lệ thuốc lá như đã đặt ra trong Chiến lược Quốc gia về phòng, chống tác hại thuốc lá đến 2030, mức thuế tuyệt đối cần tăng khởi điểm 5.000 đồng/bao và đạt 15.000 đồng/bao (20 điếu/bao) vào 2030 bên cạnh thuế tỷ lệ 75% như khuyến cáo của WHO. Phương án này sẽ giúp đạt tỷ trọng thuế 65% giá bán lẻ, gần đạt được mức khuyến cáo của WHO (70-75% giá bán lẻ), giúp giảm được tỷ lệ sử dụng thuốc lá ở nam giới xuống 36% vào năm 2030.

Bà Đinh Thị Thu Thủy, Phó vụ Trưởng Vụ Pháp chế, Bộ Y tế phát biển tại hội thảo cung cấp thông tin về phòng chống tác hại của thuốc lá với chủ đề "Thuế thuốc lá và phát triển bền vững"

Bộ Y tế tiếp tục đề nghị không đưa vào Luật này các quy định liên quan đến sản phẩm thuốc lá mới, đánh thuế ml dung dịch của thuốc lá mới để thực thi quy định tại Nghị quyết 173/2024/QH15 của Quốc hội về cấm sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu, chứa chấp, vận chuyển, sử dụng thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng...

Theo chuyên gia kinh tế Đào Thế Sơn, nếu việc tăng thuế bị trì hoãn, ngân sách nhà nước có thể mất khoảng 11.000 tỷ đồng mỗi năm. Trong giai đoạn 2026 - 2030, mức chênh lệch tổng thu ngân sách giữa phương án đề xuất của Bộ Y tế và các phương án hiện hành có thể lên tới 56.200 tỷ đồng.

"Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá cần được coi là một công cụ tài khóa để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững, thay vì lo ngại ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất, kinh doanh hay tình trạng buôn lậu", ThS Đào Thế Sơn nhấn mạnh.

Ông cho rằng, đề xuất kết hợp giữa thuế tuyệt đối và thuế tỷ lệ do Bộ Y tế và WHO khuyến nghị không chỉ giúp nâng cao hiệu quả giảm tiêu dùng thuốc lá mà còn đóng góp đáng kể vào nguồn thu ngân sách nhà nước. Theo đó, thuế tuyệt đối nên được áp dụng ở mức 5.000 đồng/bao từ năm 2026 và tăng lên 15.000 đồng/bao vào năm 2030.

Tôi vẫn nhớ ánh mắt của người mẹ trẻ khi nói về đứa con 7 tuổi bị viêm phổi do hít khói thuốc từ người thân. “Giá thuốc mà đắt hơn chút thì nhà tôi chắc đã không đến mức này.”

Chúng ta không thể kỳ vọng người dân bỏ thuốc khi giá một bao chỉ bằng 2 ly trà đá. Cũng không thể trách những người trẻ sa vào khói thuốc khi nó vẫn là món hàng dễ tiếp cận nhất tại các quán cóc, bến xe, hay góc phố. Tăng thuế thuốc lá không phải để làm khó ai, mà là để đặt ra một ngưỡng cản cần thiết, đủ để người trẻ chùn tay khi định thử, đủ để người lớn phải cân nhắc trước khi lật nắp bao thuốc quen thuộc.

Chúng ta từng tự hào vì đã có những bước tiến trong phòng, chống tác hại thuốc lá. Nhưng nếu chậm thêm một lần ra quyết định, sẽ lại có thêm hàng ngàn đứa trẻ lớn lên trong làn khói quen thuộc của bố hoặc người thân trong gia đình – và chúng tưởng rằng đó là điều bình thường? Nhưng sự bình thường nguy hiểm nhất chính là dễ dàng tiếp cận cái hại, rồi để cái hại ấy ăn sâu như một phần của văn hóa sống.