Bộc lộ nhiều lỗ hổng trong kiểm nghiệm, kiểm định chất lượng hàng hóa

Kiểm định chất lượng thực phẩm từ sữa, thực phẩm chức năng cho đến thuốc lẽ ra phải là tuyến phòng thủ đầu tiên và chặt chẽ nhất, nhưng thực tế hiện nay lại đang bộc lộ nhiều lỗ hổng đáng lo ngại.

Ví dụ, khi lực lượng hải quan phát hiện hàng hóa không đúng với chất lượng mà doanh nghiệp đã tự công bố, họ lại không có quyền xử phạt, buộc phải gửi kiến nghị sang bộ chuyên ngành, nơi đã cấp phép ban đầu. Tuy nhiên quá trình phản hồi rất chậm, thiếu phối hợp, khiến không ít lô hàng kém chất lượng đã nhanh chóng vào thị trường.

Từ những vướng mắc đó, một thực tế đáng báo động đang diễn ra, hàng hóa không đạt chuẩn vẫn dễ dàng bày bán, còn công tác xử lý sau kiểm tra lại mang tính hình thức, thiếu hiệu lực và không đủ sức răn đe.

Ngày 5/1/2022, Cục Hải quan Việt Nam khi đó còn là Tổng cục Hải quan đã có công văn gửi Cục An toàn thực phẩm, Bộ Y tế, cảnh báo về một lô hàng "chất điều vị" hay còn gọi là siêu bột ngọt, do một doanh nghiệp tại TP Hồ Chí Minh nhập khẩu từ Thái Lan. Kết quả kiểm định cho thấy hàng loạt chỉ tiêu chất lượng trên giấy phép tự công bố của doanh nghiệp không phù hợp với thực tế hàng hóa nhập khẩu.

Tuy nhiên, phải đến tháng 9, Cục An toàn thực phẩm mới ban hành quyết định xử phạt. Trong khoảng thời gian đó, toàn bộ lô hàng vẫn được tiêu thụ trên thị trường nội địa mà không bị thu hồi hay cảnh báo. Đáng nói hơn, ngay cả văn bản xử phạt cũng không được phản hồi lại cho lực lượng hải quan, đơn vị trực tiếp phát hiện và kiến nghị ban đầu.

Câu chuyện không chỉ cho thấy sự chậm trễ trong phản ứng của cơ quan có thẩm quyền, mà còn đặt ra dấu hỏi lớn về cơ chế phối hợp hiện nay khi cảnh báo đến rất sớm, nhưng hành động lại đến quá muộn.

Ông Nguyễn Nhất Kha (Chi cục trưởng Chi cục Kiểm định hải quan, Cục Hải quan Việt Nam) cho biết: "Việc xử lý phụ thuộc vào các bộ quản lý chuyên ngành. Thông thường việc quản lý, xử lý đó khá chậm, đặc biệt kết quả xử lý thường chưa được gửi cho cơ quan hải quan gây khó khăn cho cơ quan hải quan trong việc xử lý các doanh nghiệp cũng như mặt hàng tương tự".

Một năm, lực lượng hải quan thông quan cho hàng triệu lô hàng nhập khẩu vào Việt Nam. Đơn vị kiểm nghiệm của lực lượng này chỉ nhận được khoảng 6.000 mẫu sản phẩm được gửi về cần giám định chất lượng sản phẩm hàng hóa.

Một phần nguyên nhân nằm ở chính năng lực kiểm nghiệm còn hạn chế. Với những chỉ tiêu thông thường, ngành có thể tự thực hiện đánh giá bước đầu, tuy nhiên khi cần phân tích sâu như xác định hàm lượng phụ gia, hay thành phần hóa học chuyên biệt lại buộc phải gửi mẫu đến các viện kiểm nghiệm thuộc bộ ngành chuyên môn.

Hàng triệu lô hàng được thông quan mỗi năm vào Việt Nam sẽ khó có thể kiểm soát được chất lượng, nếu hệ thống kiểm định, kiểm nghiệm vẫn tiếp tục bị chia cắt về thẩm quyền, phụ thuộc về chuyên môn và đứt gãy trong phối hợp, cảnh báo sớm đến đâu cũng chỉ là hình thức, khó phát huy được hiệu quả.

Hậu kiểm chỉ "lấy mẫu", không kiểm chất lượng

Bất cập trong kiểm định chất lượng hàng hóa không chỉ ở tuyến đầu là hải quan, mà còn kéo dài tới cả khâu hậu kiểm trong nội địa, nơi lực lượng quản lý thị trường đóng vai trò then chốt.

Một lô hàng bị thu giữ có thể gồm hàng trăm sản phẩm khác nhau, nhưng phải gửi đến nhiều viện, trung tâm khác nhau để giám định. Chi phí kiểm nghiệm cao, thủ tục thanh toán phức tạp, trong khi nếu kết quả không phát hiện vi phạm thì ngân sách cũng không có căn cứ để chi trả. Điều này khiến nhiều đơn vị ngại kiểm định, dù biết rõ rủi ro tồn tại.

Mới đây, tại số 60 - 62 phố Bạch Mai, Hà Nội, lực lượng quản lý thị trường và cảnh sát kinh tế thành phố đã thu giữ một khối lượng lớn thực phẩm chức năng, mỹ phẩm, thuốc và sữa nhập lậu không rõ nguồn gốc. Điều đáng nói, ngay cả khi đã tạm giữ hàng hóa, việc xác định bản chất từng mặt hàng là mỹ phẩm hay dược phẩm, thực phẩm hay thuốc đặc trị vẫn gặp nhiều lúng túng.

Nhìn bằng mắt thường, các cơ quan chức năng khó có thể phân biệt được sản phẩm sữa có nhãn mác tiếng nước ngoài là hàng bị làm giả hay là sản phẩm nhập lậu. Cách duy nhất để kiểm tra là phải mang đi kiểm định. Hiện nay chi phí để kiểm định cho một mẫu có thể lên tới hàng chục triệu đồng.

Những sản phẩm dành cho những người đặc biệt, có bệnh nền, hy vọng bổ sung dinh dưỡng để cải thiện sức khỏe, yếu tố về chỉ tiêu chất lượng của sản phẩm là rất quan trọng. Tuy nhiên, ngay cả việc kiểm nghiệm được thực hiện đầy đủ, nghiêm túc, cũng không chắc sản phẩm đó có đảm bảo chất lượng như công bố hay không.

Trong bối cảnh đó, việc Quốc hội đang xem xét sửa đổi Luật Quản lý chất lượng sản phẩm, hàng hóa được kỳ vọng sẽ tạo ra hành lang pháp lý rõ ràng hơn cho các lực lượng tuyến đầu. Một trong những nội dung trọng tâm là quy định cụ thể về trách nhiệm giám định, thẩm quyền xử lý và cơ chế tài chính trong hoạt động kiểm tra chất lượng hàng hóa - điều hiện nay còn quá chung chung và phân tán theo từng ngành.

"Trong trường hợp các cơ quan quản lý nhà nước phát hiện ra hoặc lấy mẫu thử nghiệm, đánh giá chất lượng sản phẩm hàng hóa do lỗi của nhà sản xuất thì bản thân họ phải hoàn lại số tiền đó cho cơ quan quản lý nhà nước đã bỏ ra. Tôi cho rằng đây là biện pháp khắc phục quan trọng trong dự thảo luật sắp được Quốc hội bấm nút thông qua", ông Nguyễn Ngọc Sơn (Ủy viên thường trực Ủy ban Khoa học và Môi trường của Quốc hội) nhận định.

Câu chuyện về kiểm định chất lượng hàng hóa không còn là chuyện kỹ thuật đơn thuần, mà là phép thử năng lực quản lý nhà nước trong bối cảnh thị trường ngày càng phức tạp và gian lận ngày càng tinh vi. Khi lực lượng phát hiện vi phạm lại không có quyền xử phạt, cơ quan có chuyên môn lại bị ràng buộc bởi thẩm quyền và việc lấy mẫu kiểm nghiệm còn phụ thuộc vào khả năng xoay xở kinh phí thì mọi nỗ lực giám sát chất lượng đều có nguy cơ bị hóa giải.

Tháo gỡ không nằm ở việc siết thêm quy định, mà nằm ở chỗ thiết kế lại cơ chế phối hợp để tuyến đầu có đủ thẩm quyền, đủ công cụ và đủ sự tin cậy để hành động kịp thời. Bởi suy cho cùng, bảo vệ người tiêu dùng không thể chỉ dựa vào cảnh báo, mà phải bắt đầu từ khả năng phát hiện giám định và xử lý dứt điểm những vi phạm ngay từ gốc./.